A VİTAMİNİ (RETİNOL) - KAROTENLER

A vitamini yağda çözünen sarı renkli, berrak bir vitamindir. Renkli meyve ve sebzelerde ayrıca bazı hayvansal gıdalarda bulunur. Kanda serbest halde bulunan kısmına retinol denir. Vücudumuzda bağışıklık sisteminin çalışmasına yardımcı olmak, karanlıkta görmeyi sağlamak, cilt ve mukozaları korumak gibi görevleri vardır. Karaciğer, peynir, yumurta, yağlı balık, süt, yoğurt, sosis, tereyağı, yumurta en iyi retinol kaynaklarıdır.

Karotenler:

Meyve ve sebzelerin koyu rengini veren maddelerdir, yağda çözünürer. Karotenlerin bir kısmı provitamin A etkisi gösterirler. Doğada bilinen 600 karotenin ancak 40'ının provitamin A özelliği vardır. Karotenlerin beta, alfa, gamma ve kriptoksantin gibi alt grupları bulunur. Bunlar içinde en yüksek provitamin A aktivitesi gösterenler beta karotenlerdir. Havuç, patates, yeşilbiber, kabak, kayısı, mango ve yeşil yapraklı sebzeler bazı beta karoten kaynaklarıdır. Bu besinler vücudumuz tarafından A vitaminine çevrilir. Bunun dışında karotenlerin bir kısmı; kırmızı, mor meyve ve sebzeler (domates, kırmızı lahana, böğürtlen ve mor erik) A vitamini kaynakları değildir. Bu gıdaların vitaminden çok, anti-oksidan aktivitesi vardır. Beta-karoten, alfa karotene göre daha fazla A vitamini aktivitesine sahipken, alfa karoten ise daha kuvvetli antioksidan etkiye sahiptir. Likopen, vücutta en etkili antioksidan olan karotenoiddir. Etkisi beta-karotenin iki katıdır.

A vitamini metabolizması:

Retinol barsaklardan serbest şekilde emilir, ancak karotenoidler emilim için safra asitlerine ihtiyaç duyarlar. Birçok faktör A vitamini ve karotenlerin emilimini etkiler. Diyetle alınan A vitamininin emilim oranı % 80-90’dır. Bunun aksine beta karotenin emilim oranı % 40–60 arasındadır. Emilen retinol kan yağlarına bağlanarak taşınır ve %90'ı karaciğerde depolanır. Serumda albümin adı verilen proteine bağlı olarak hareket eder, ihtiyaç halinde kana salınır. Emilen karotenoidlerin provitamin A özelliği gösterenleri, tiroid hormonları, çinko ve C vitamini yardımıyla vitamin A’ya dönüşür. Bu dönüşüm kandaki retinol seviyesine bağlıdır. İhtiyaç yoksa bu dönüşüm gerçekleşmez. Vitamin A’nın emilim ve metabolizması için çinko ve E vitaminine ihtiyaç vardır. Bunların eksikliğinde metabolizması bozulur.

A vitamini eksikliği:

Vucudun antikor cevabında bozulma ve T helper hücre sayısında azalma meydana geldiği için bağışıklık sistemi olumsuz etkilenir. Bu nedenle A vitamini eksikliği olanlar enfeksiyonlara daha yatkın olurlar. Mukozal ve cilt enfeksiyonlarında artış, yara iyileşmesinde uzama görülür. Kızamık, su çiçeği, RSV enfeksiyonları ve pnömoni sıklığının arttığı gösterilmiştir. Uzun süreli eksikliğinde, ciltte kuruma ve kalınlaşma, gözlerde kuruluk ve gece körlüğü oluşur. Normal büyüme ve gelişme için gerekli uyarılar ortadan kalkar. Üreme sisteminde ovulasyonun bozulması kısırlığa yol açar.

A vitamini yüksekliği:

Yanlışlıkla yüksek doz A vitamini (100.000-300.000 IU) alınması çocuklarda hızlıca kafa içi basınç artışına yol açar. Birkaç gün boyunca 500.000 I.U dan fazla A vitamini alanlarda da toksisite görülebilir. Buna bağlı olarak kusma, baş ağrısı, eklem ağrısı, papil ödemi meydana gelebilir. Kuru ve çatlamış deri, tırnakların kırılması, saç dökülmesi, diş eti iltihabı, iştahsızlık, sinirlilik, yorgunluk ve bulantı gözükür. Uzamış A vitamini fazlalığında kemiklerde kırıklar oluşur. Vitaminin kesilmesiyle semptomlar geriler ve tam iyileşme görülür. Diyetle beta-karoten desteği ise toksisiteye yol açmaz. İshal oluşabilir, ancak bu durum kendiliğinden düzelir.

A vitamini tedavisi:

Vitaminin kullanım amacı, verilecek A vitamininin dozunu belirler. Genelde, erkeklerin günlük 5.000 I.U, kadınların 2.500 I.U. alması yeterlidir. Yenidoğan bebeklerde akut viral enfeksiyonlarda bir ya da iki gün boyunca, 50.000 I.U verilebilir. Karaciğer yüksek A vitamini içeriğinden dolayı haftada 1 defadan fazla yenmemeli, hamileler ise hiç tüketmemelidir. Gebelikte A vitamini alınmamalıdır. Yapılan çalışmalarda kızamık hastalığı sırasında A vitamini eksikliği gösterilmiştir. Yerine koymak için bir ya da iki deda 200.000-400.000 I.U verilmesi önerilmiştir. Respiratuar sinsisyal virüs (RSV) tedavisinde de, A vitamini ilgi çekici bir seçenektir. Yaşa göre günlük A vitamini ihtiyacı: 0-3 yaş: 2000İÜ, 4-6 yaş:2500İÜ, 7-10 yaş: 3500İÜ, 11 yaş üstü (E): 5000İÜ, 11 yaş üstü (K): 4000İÜ, Hamileler ve emzirenler: 4000İÜ’dir. (1 mgr=5000İÜ)